از توقيفگاه عدليه تا کمیته مشترک ضدخرابکاری
از توقيفگاه عدليه تا کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک-شهربانی
از آنجا كه رضا شاه علاقه وافري به ساخت زندان داشت، در سال 1311 هجري شمسي[1] دستور ساخت زندان ديگري به نام توقيفگاه عدليه را در سه هزار ذرع از اراضي ميدان مشق[2] صادر نمود. اين زندان در اداره تشكيلات نظيمه كل مملكتي (مجموعه شهرباني) با طراحي آلمانها و معماري بسيار پيچيدهاي احداث و در سال 1316[3] افتتاح گرديد. اين زندان با معماري منحصر به فرد خود داراي چندين لايه حفاظتي بود كه امكان فرار را براي هر جنبندهاي غير ممكن ميساخت و اگر متهمي موفق ميشد از يك لايه حفاظتي آن عبور نمايد قطعاً در تله لايههاي بعدي گرفتار ميشد. كليه ديوارها و زوايا به صورت ظاهراً غير هندسي و شكسته طراحي شده به گونهاي كه هيچ زاويهاي را نميتوان ملاك محاسبه قرار داد و براي زنداني تشخيص راه ورود و خروج غير ممكن بود.
يكي ديگر از علل طراحي با زوايا و ديوارهاي متعدد و شكستهاي زاويهاي و هندسي، ايجاد يك حالت آكوستيك طبيعي است كه هيچ صدايي از داخل به خارج و بالعكس قدرت نفوذ نداشته باشد و صداي ناله و فرياد زندانيان در داخل ساختمان محو گردد. اين خصوصيات كافي بود كه اين مكان بعدها به زنداني مخوف تبديل شود كه بيرحمانهترين اعمال توسط عوامل رژيم پهلوي در آن صورت پذيرد. زندان موقت شهرباني، زندان زنان و بازداشتگاه كميته مشترك ضد خرابكاري نامهاي بعدي آن بوده است.
[1] – روزنامه اطلاعات، سال هفتم، شماره 1720، 11 مهرماه 1311
[2] – ميدان مشق سابق يا باغ ملي فعلي از ميادين تاريخي تهران با تاريخچهاي مملو از مسائل سياسي، اجتماعي، نظامي، فرهنگي و هنري بشمار ميآيد. اين محوطه كه از بزرگترين ميدانهاي نظامي بوده در حدود 400 متر طول و 400 متر عرض داشته است و مساحت آن چهل اكر (هر اكر برابر 4047 متر مربع) يعني 161880 متر مربع ارزيابي شده است كه حدوداً برابر 16 هكتار ميباشد، سربازخانه مركزي در آن واقع بوده و نظاميان در آن مشق نظام ميكردند.
اين ميدان در زمان فتحعليشاه قاجار (1212 – 1250 هـ. ق) بنياد نهاده شد و در دوره ناصرالدين شاه (1264 – 1313 هـ . ق) تجديد و توسعه يافت، درسال 1278 هـ . ق ميدان مشق به صورت ميداني مربع شكل درآمد و ديوارهايي مشتمل بر طاقنماهاي آجري گرداگرد آن ساخته شد و دروازهاي زيبا با يك درب دولنگه و دو طاقنماي مسدود كه به صورت پخي بود، در ضلع جنوب شرقي قزاقخانه يعني در شرق دروازه و سر درِ كنوني ايجاد گرديد كه به «سر در ناصري» معروف شد و بعضي مواقع ناصرالدينشاه از بالاي آن به تماشاي مشق نظاميان مشغول ميشد.
در نخستين سالهاي حكومت رضا شاه اين ميدان با تغييراتي كه در آن به وجود آمد به باغ ملي تغيير نام يافت و سر در ناصري نيز تخريب و (1307 تا 1312هـ . ق) به جاي آن بناي جديدي به نام سر در باغ ملي ساخته شد.
اين ميدان محدودهاي از شمال خيابان سرهنگ سخايي ، از جنوب خيابان امام خميني(ره) ، از شرق خيابان فردوسي و از غرب خيابان سي تير را شامل ميشود و محوطه بناهاي قديمي كنوني آن عبارتند از: سر درِ باغ ملي، موزه ملّي ايران (موزه ايران باستان و موزه دوران اسلامي) ، كاخ شهرباني، توقيفگاه كه نامهاي ديگر آن زندان موقت شهرباني، زندان زنان، بازداشتگاه كميته مشترك ضد خرابكاري ساواك شهرباني (موزه عبرت ايران)، اداره پست (موزه ارتباطات)، ساختمان شماره 3 وزارت امور خارجه (شركت نفت ايران و انگليس سابق)، ساختمان قديمي بانك سپه ، موزه 13 آبان، كتابخانه ملّي، «كاخ وزارت امور خارجه»، عمارت ثبت اسناد و املاك، مركز قزاقخانه (سازمان خدمات درماني نيروهاي مسلح فعلي)، ساختمان شماره 7 وزارت امور خارجه (باشگاه افسران سابق)، ساختمان شماره 8 شرقي و غربي وزارت امور خارجه ، بناي وزارت جنگ سابق (بيمه و بازنشستگي نيروهاي مسلح فعلي)، ساختمان هنرستان دختران يا مدرسه كودكان بيسرپرست را دربر ميگرفته است.
از وقايع مهم اين ميدان ميتوان به اعدام ميرزا رضا عقدايي فرزند ملاحسين معروف به ميرزا رضا كرماني ضارب ناصرالدين شاه در روز پنجشنبه دوم ربيعالاول سال 1314 و اعدام شيخ فضلالله نوري اشاره كرد.
در راستاي حفظ و احياي ابنيه تاريخي و موزههاي موجود، دولت جمهوري اسلامي ايران مصوبه شماره 279-82/م/ت 27094 هـ در جلسه مورخ 10/1/1382 تصويب نمود و سازمان ميراث فرهنگي را مسئول پيگيري و ارائه گزارش عملكرد هر شش ماه يكبار آن به دولت، تعيين نمود.
چنانچه اين مصوبه شكل اجرايي به خود گرفته و عملي گردد، اين مكان به قلب موزههاي ايران تبديل خواهد شد.
[3] – آرشيو موزه عبرت ايران