نگاهی به فعالیتهای سیاسی شهید دکتر چمران در آمریکا
انقلاب اسلامی ایران شاهد شخصیتها و افراد فراوانی بوده است که با رشادتها و فعالیتهای خود نقش مهمی در پیروزی نهضت اسلامی ایفا کردند، یکی از این شخصیتهای پرنفوذ دکتر مصطفی چمران است که فعالیتهای وی چه قبل و چه بعد از انقلاب اسلامی بسیار حائز اهمیت و شایان توجه و بررسی میباشد. تاکید این نوشتار بیشتر بر اقدامات و فعالیتهای سیاسی و نظامی دکتر چمران در طول دوران دانشجویی خود در آمریکا و بعد از آن در لبنان و مصر است. این اقدامات در چارچوب تشکیل انجمنهای دانشجویی در آمریکا و سازمانهای فرهنگی، سیاسی و نظامی در لبنان و مصر است.
فعالیتهای سیاسی چمران در آمریکا
نخستین فعالیت سیاسی مصطفی چمران به طور جدی علیه رژیم پهلوی در خارج از کشور و آن هم در آمریکا در قالب تشکیل انجمنهای دانشجویی ایرانیان مقیم آمریکا بود. آن زمان عمدتا کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در کشورهای اروپایی متمرکز بود و فدراسیون دانشجویان ایرانی مقیم آمریکا در کالیفرنیا به تازگی در حال شکل گیری بود. یکی از فرازهای زندگی سیاسی و اجتماعی وی تاثیر و نقش برجستهاش در شکلگیری تشکلهای دانشجویی ضد رژیم و در میان دانشجویان در آمریکا بود. اولین حرکت مهم وی و دوستانش در آن زمان(1340ش) به دست گرفتن کنترل سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا بود. او همچنین یکی از شکلدهندگان فدراسیونهای دانشجویی ایرانی در آمریکا بود. سازمان دانشجویان ایرانی در آمریکا به دلیل نقش بسزا و قابلیتهای ویژه فردی وی در نهمین کنگره خود در سال 1962 میلادی، چمران را غیابا به عنوان نخستین عضو دائمی و افتخاری کنفدراسیون در آمریکا برگزید، لیکن به دلیل دستهبندیهای شدیدی که میان چپیها و ملیون در کنفدراسیون وجود داشت اصالتی برای این جریان قائل نبود و وجهه همت خود را بر تقویت انجمن اسلامی دانشجویان مقیم آمریکا متمرکز ساخت. البته وی علاوه بر فعالیت در انجمن اسلامی دانشجویان بر حضور در دیگر مجامع سیاسی و ملی ضد رژیم پهلوی نیز تاکید داشت و مشارکت فعال میکرد که از آن جمله میتوان به حضور وی در جبهه ملی سوم، انتشار ماهنامه اندیشه جبهه و بولتن خبری جبهه ملی آمریکا که به همت او و دوستانش چاپ و منتشر میشد، اشاره کرد. در این زمان سخنرانیهای چمران در جمع دانشجویان و محافل جبهه ملی، انجمن اسلامی و… همچنین انتشار مقالاتی با نام مستعار و یا اصلی مثل «انقلاب»، «حکومت علی»، «مانیفست دموکراسی» نیز در زمره فعالیتهای سیاسی وی به حساب میآیند. چمران در راهپیمایی 90 کیلومتری در دوران جان اف کندی، رییس جمهور آمریکا، از شهر بالتیمور تا واشنگتن فعالتر از همه و پیشاپیش همه حضور داشت و جالب این که در طول مسیر از بحث عرفانی و سیر و سلوک روحانی نیز غافل نبود. وی در اعتصاب غذایی که در داخل عبادتگاه سازمان ملل متحد به مناسبت دستگیری و محاکمه آیتالله طالقانی و یاران او ترتیب داده شده بود، شرکت فعال داشت. وی همچنین در تظاهرات بزرگ و گسترده دانشجویان ایرانی در آمریکا پس از قیام 15 خرداد 1342 شمسی به نحو مؤثری حضور و شرکت فعال داشت چنان که ساواک در ارتباط با فعالیتهای وی گزارش میدهد که «در روزهای سهشنبه هر هفته از ساعت 7 الی 10 در خانه ایران در برکلی جلسات انجمن دانشجویان ایرانی تحت سرپرستی حمید کوثری تشکیل میگردد. از جمله کسانی که در این جلسات حضور مییابد و دیگران نیز به گفتههای وی و نظریههایش اهمیت قائل میشوند، دکتر چمران میباشد.»
ساواک در مورد گردانندگان فدراسیون دانشجویان ایرانی در آمریکا گزارش میدهد: «در شب یازدهم اسفند 1345 جلسه عمومی دانشجویان ایرانی در سن لوئیز (کالیفرنیا) برگزار گردید و دکتر مصطفی چمران که به دعوت سازمان دانشجویان به این شهر آمده بود درباره اوضاع بد ایران و خدمات مصدق سخنرانی کرد.»
در این دوره، در سال 1345ش دانشگاه صنعتی آریامهر صلاحیت وی را به منظور استخدام در آن دانشگاه به سمت استادی خواستار شد. با این درخواست، ساواک تصمیم گرفت به وسیله منابع موجود به طور غیرمحسوس تحقیق نماید که تاکنون وی به دانشگاه صنعتی آریامهر مراجعه کرده است یا خیر که در صورت مراجعه او رفتار وی را تحت نظر قرار دهد.
چمران در طول اقامت خود در امریکا همیشه بر عقیده خود؛ یعنی مبارزه با رژیم پهلوی تا سرنگونی آن، پافشاری میکرد و ساواک هم این مهم را به خوبی درک کرده بود و از لابهلای اسناد میتوان به این نتیجه پی برد. برای نمونه در یکی از گزارشها عنوان میکند که «در نشستی که در جلسه دانشجویان مقیم واشنگتن در 16 خرداد 1343 پس از تظاهرات جلوی سفارت ایران در محل خانه ایران تشکیل شد، دکتر مصطفی چمران در این نشست خاطرنشان کرد که عدهای از دوستان ما اظهار ناراحتی کردهاند که چرا اصلاً ما تظاهرات انجام میدهیم، بایستی به آن عده از دوستان اطمینان خاطر بدهم تا جنبشی نباشد، انقلابی به وجود نمیآید. یک عده از سازمانهای مخفی آمریکایی از کارهای ما مطلع شدهاند که باز هم به عقیده من اثری ندارد، ما کاری را که از روز اول انجام دادهایم باید دنبال کنیم و دلسرد نشویم. ما اکنون مرحله درستی را میگذرانیم بایستی کارهای مفیدتری از کشتن شاه انجام دهیم. تمام راههای قانونی را بر روی ما بستهاند. برای هر روش انقلابی بایستی تودههای مردم شرکت جویند. در الجزایر طی هفت سال گذشته یک میلیون نفر کشته شدند. این رشد بایستی در ما به وجود آید. مبارزات پانزده خرداد نقطه عطفی بود که نود و پنج درصد مردم در آن شرکت کردند و روزنامههای خارجی نوشتند که اگر نیروها بیشتر دست به دست هم میدادند رژیم پهلوی تغییر پیدا میکرد.» چمران این ابراز مخالفت با رژیم پهلوی را با انجام سخنرانی و تظاهرات از سوی انجمنهای دانشجویی ایرانیان مقیم آمریکا صورت میداد. برای نمونه وی در تظاهراتی که در سال1343 هنگام مسافرت شاه به آمریکا در مقابل هتل محل اقامت وی ترتیب داده شد، نقش مؤثری داشت. در این ماجرا پس از آن که سفارت ایران نتوانست تظاهرکنندگان را دستگیر کند، چند صد نفر مزدور ساواک را از ایران به آمریکا اعزام کردند و به صف تظاهرکنندگان یورش بردند.
مصطفی چمران به سبب فعالیتهای سیاسی گستردهای که در آمریکا به راه انداخته بود، از طرف دولت آمریکا و ساواک تحت فشار قرار گرفت تا به ایران بازگردد. همچنین خود وی نیز به این نتیجه رسیده بود که ماندن در آمریکا به صلاح نیست زیرا معتقد بود «در صورت ماندن در آمریکا، برای امپریالیسم کار میکنیم و آمریکاییها از نیرو و معلومات ما استفاده مینمایند پس بهتر است دانشجویان به ایران برگردند و تا آن جا که مقدور است به ایرانیان خدمت کنند.» نامبرده اضافه کرده «گرچه پرونده ما در ایران سیاه است و از تمام فعالیتهای ما اطلاع دارند ولی با این حال من ترجیح میدهم در ایران کار کنم با این که میدانم اگر روزی خبری شود یا کسی کاری بکند، فوراً سراغ ما خواهند آمد بدون این که ما مقصر باشیم و بدون این که دخالتی در موضوع داشته باشیم دچار زندان و شکنجه خواهیم شد، مثل مهندس بازرگان و سایرین … ولی باید بگویم باز بهتر است برای ایران کار کرد». ساواک به این نتیجه رسیده بود که: چمران در بین محصلین به خصوص منفردین و طرفداران دکتر مصدق و جبهه ملی محبوبیت و احترام خاصی دارد، به واسطه عقاید مذهبی با تودهایها مخالف است، همیشه کوشیده و میکوشد که آنها را منکوب کند… قریب دو ماه است که دیگر در جلسات متشکله در خانه لباسچی و سایر جلسات شرکت نمیکند و رفتن وی به ایران خیلی مؤثر خواهد بود و باعث میشود عده زیادی دست از فعالیت خود بر ضد رژیم بردارند. زیرا در چند روزی که هنوز خبر حرکت او زیاد پخش نشده بود، بعضیها میگفتند که دکتر چمران دست از فعالیت برداشته و به ایران می رود (منظور نظریه ساواک و آمریکاییها است). دکتر چمران میخواست همیشه فکر بازگشت به ایران را در ذهن آنها نگه دارد تا بدین وسیله حساسیت آنها را نسبت به خود کم کند. او میخواست ساواک به امید بازگشت وی به ایران کمتر به ایشان حساسیت نشان دهد و نظر دومی هم هست که شاید هم واقعا این تئوری را در ذهن خود مرور و بررسی میکرده است که برای هر نوع مبارزه جدی با رژیم باید به داخل رفت و لوازم آن را فراهم ساخت. البته این احتمال ضعیف است چرا که در مشورت با آیتالله طالقانی به او گفته بودند که به ایران نیاید. رژیم پهلوی هم برای مقابله با فعالیتهای دانشجویان در کشورهای اروپایی و آمریکا به سفارت و سرکنسولگریهای خود دستور داد که پاسپورتهای دانشجویانی که علیه رژیم دست به تظاهرات زدهاند را باطل کند که این امر باعث اعتراض عدهای از دانشجویان به ویژه مصطفی چمران در آمریکا شد. بنابراین کنگره دانشجویان مقیم آمریکا در ششم شهریور 1343 تصمیم گرفت نامهای به سناتورها و مراجع عالی جهت اعتراض به تصمیم دولت خود بنویسند.
چمران پس از فارغ التحصیلی از کالیفرنیا به نیوجرسی رفت و در شرکت تلفن «بل» مشغول به کار شد. وی تا زمانی که در کالیفرنیا اقامت داشت، مغز متفکر انجمن بود و همه کارها را به حسن لباسچی(رییس سازمان مرکزی دانشجویان ایرانی در آمریکا) دیکته میکرد و به دلیل فعالیتهای خود مسافرتهایی به اروپا داشت. در یکی از گزارشهای ساواک در باره فعالیتهای چمران در آمریکا آمده: «نامبرده پس از طی دوره مهندسی رشته برق دانشکده فنی تهران در سال 1336 جهت ادامه تحصیل با گرفتن کمک هزینه تحصیلی به آمریکا عازم گردید و طبق سوابق موجود در سال 1340 به عضویت انجمن دانشجویان ایرانی مقیم شمال کالیفرنیا انتخاب و با شرکت در تظاهرات 10 جولای و 24 جولای 1961 شروع به فعالیت کرد. او در سال 1341 هنگام ورود شاه به آمریکا، در تظاهرات علیه وی شرکت داشته است. وی در سال 1343 به اتفاق عدهای از دانشجویان به منظور بررسی طرح مربوط به برگزاری تظاهرات علیه شاه در جلسهای که در خانه ایران تشکیل شده بود، شرکت و پیشنهاد وی در مورد تعیین سه نفر به منظور فراهم کردن تظاهرات مورد قبول واقع میشود. نامبرده از تاریخ 6 الی 11 شهریور 1343 با شرکت در یازدهمین کنگره دانشجویان وابسته به جبهه ملی یک سخنرانی اظهار داشته است.»
بنابراین میتوان به این نتیجه رسید که چمران در طول اقامت خود در آمریکا همواره بر فعالیت سیاسی در قالب تشکیل انجمنهای دانشجویی ایرانی علیه رژیم پهلوی ثابت قدم بود و در این راه هیچ وقت از عقیدهاش منحرف نشد. این اقدامهای سیاسی تا زمان اقامت وی در لبنان ادامه داشت و پس از آن آموزشهای نظامی هم به این فعالیتها اضافه شد.
منبع: پرتال مرکز بررسی اسناد تاریخی